Rusya'da kanun ve kurumlar

Open Democracy'de Kirill Rogov'un bugün (17 Aralık 2010) yayınladığı makale de Rusya'da hukukun ve kurumların işleyişine dair çok çarpıcı benzetmeler var. Rogov kurumların ve kanunun sürekli ihlal edildigiğini ama hep belirli şekiilerde ihlal edildiği için bir kanun fikri olduğunu söylüyor. Bizim derste konuştuklarımız da buna paralleldi.

Linki şu:

http://www.opendemocracy.net/od-russia/kirill-rogov/switch-on-switch-off-how-law-sustains-russian-system?utm_source=feedblitz&utm_medium=FeedBlitzEmail&utm_content=201210&utm_campaign=Nightly_2010-12-20%2005%3a30

Olur ya link birgun kalkar diye yazıyı buraya da kopalıyorum:

Switch on, switch off: how law sustains the Russian system

If you want to understand how the current political and social order operates in Russia, you first must understand the two important and complementary beliefs upon which it is founded.
The first is society's recognition of widespread corruption at all levels of state and economic life, and a similar recognition of the extreme inadequacy of existing institutions (in the first instance judicial institutions). This particular belief is held by people of varying political affiliations and social status — shared equally by shop attendants, members of the opposition, low-ranking officials and political functionaries.
The second belief is just as widespread. It holds that for various reasons any change to the existing order is out of the question. In other words, when recognition of the sorry state of affairs of legal regulation does not lead to a corresponding demand for real improvement in law.  This situation is hardly some new paradox that is impossible to explain. Indeed, in economics it even has a name — “the institutional trap”. Bad institutions cause considerable losses to the economy and inconvenience to people, but on the whole the masses manage to adapt to the situation. Indeed, much more than that: part of society actually manages to derive some relative benefit from the way those bad institutions function. And another part of society doubts how competitive it will be in different, as yet unknown and hard-to-imagine conditions. Given this, the cost of reforming the institutions starts to appear too high, and the benefits insufficiently clear.  This is what seals the preservation of the status quo, despite its obvious flaws.
Later on in this article I shall attempt to describe how this institutional trap works, to explore the special features of political order that is currently being maintained in a state of temporary equilibrium.  First, I’d like to suggest we call this order a “regime of soft legal constraints”. This is a conscious calque on Janos Kornai's term “soft budget constraint”, which he used to describe the fundamental features of a socialist economy.

Soft budget constraints
According to Kornai, soft budget constraints are the basic defect of a command economy.  They reflect the fact that an enterprise has no economic responsibility for the results of its activity and can exploit opportunities to use the state budget to pay for its growing costs.  At the end of the 1980s, Kornai's concept played an important part in forming ideas about the ways (and constraints) of reforming the socialist economy.  The concept gave rise to the inevitable cycle of “liberalisation – stablisation – privatisation”, which is what was supposed to ensure the transition from the regime of soft budget constraints to a regime of tough constraints (and looked like the formula for launching capitalism in countries which were until recently socialist).
By using a term based on an analogy with Kornai's, I wanted to emphasise that the problems under discussion are to a certain extent the successors of the problems that were being addressed during the last lap of reforming the command economy. But, before defining them more precisely and interpreting the link, we need to first describe what could be meant by a “regime of soft legal constraints”.
Soft legal constraints
This is a regime where the rules (written law) exist not to be observed, but to be broken; or at the very least are broken systematically.  It would be untrue to say that they don't work. They do work, but they work in their own particular way
In some card games, the aim is to collect as many cards as possible; in others it is to get rid of cards that have been dealt. Similarly, there are regimes where the point of the rules is that they should be observed and others where the rules are there to be broken. Here, the breaking of rules is done systematically, but according to set rules.  There are unofficial rules for breaking the official rules.
This state of affairs distinguishes the current regime from a different order where rules are not adhered to because the institutions of enforcement are too weak, as they were in Russia in the first half of the 90s. Under a regime of soft legal constraints, the state has no shortage of means of enforcement. The fact that the rules are broken in a standardised way makes it possible to regard the system as a particular form of order (or permanence), which in society's consciousness can even be interpreted as a benefit (as opposed to the breaking of rules in an unregulated, chaotic way).
This particular regime creates written rules so that they can be broken, and so that it makes sense to do so.  What I mean by this is that they are set up in such a way that observing them is difficult and a substantial expense, whereas the possibility of breaking them gives considerable competitive advantage. Put another way, rules are established in such a way as to provoke infringements.  As a result the entire life of our society is set up as kind of continuous haggle, organised by around individual “rights” to break certain rules, when the breaking of them guarantees convenience and advantage. The state, represented by the bureaucratic machine, plays the part of a peculiar kind of shop issuing individual licences to break the rules.
The role of the government
Each level of government is entitled to hand out rights to break certain rules and, naturally, has to have the necessary powers to punish any unsanctioned infringement.  This important point must be emphasised: any bureaucratic body with authority does not concern itself with the observance of rules, but instead with the punishment of any unsanctioned infringement. So it has no interest in optimising regulation and control, nor in minimising cases of, and incentives for, breaking the rules. Its only task is to set up a bargaining space around those infringements.
Let us explain this point by looking at the role of the traffic police in Russia. The traffic police are not bothered who has broken the highway code and how seriously.  They have no brief to reduce the number of infringements, either by removing incentives to break the rules or by using automated monitoring systems.  For them — as an authorised government body — what is important is to distribute staff at the various points where rules are usually broken and to institute bargaining around these infringements. So unlike other countries, where the roads and streets are randomly patrolled by traffic police, Russian officers are almost always positioned on stationary posts. They are much less interested in averting infringements that are a real threat to safety (aggressive or dangerous driving, for instance), than they are to monitoring compliance with a limited set of rules at certain places. The rules they check are only indirectly related to the real matters of road safety: whether drivers are in possession of documents and licence, and whether cars have the correct MOT certificate.
Everyone breaks the rules
So the system both condemns breaking the rules, while justifying it at the same time.  An informal, daily norm exists alongside the formal, written norm: breaking the formal rules is considered reprehensible, but inevitable, routine and excusable. Infringements of the formal rules are not hushed up. Indeed quite the opposite. It is critical to the legitimisation of the regime that everyone believes everyone else is doing it. If anything, it is an exaggerated belief, but it is a belief nonetheless that plays an important role in forming social stereotypes and behavioural norms. What follows on from this is that any attempts not to break the rules, or any demands that they be changed, begin to look marginal, deviational even; a fruitless attempt to do battle with tradition.
The idea of universal rule breaking is an important element in the political organisation and political legitimisation of the order as described. The upper and lower social echelons are united in corruption (in the widest sense), rather than divided. It is a unity that framed by a single hierarchy of opportunities for corruption. Thus endless conversations about corruption and discussions of how it is all-pervasive do not actually lead to the delegitimising of the established social hierarchy and political order.  They instead strengthen it and serve to promote and legalise this order as incontrovertible fact. Legal order meanwhile starts to be considered contrived and imaginary.
But the rules can change
The rules for breaking the rules can change. This is an important feature of the system, giving it stability, flexibility and even competitive strength. First, this fluidity means that someone who has received the right to break the rules cannot acquire extra autonomy; his links with the system and the existing order have to be constantly supported and renewed.  This fluidity also gives a kind of competitive strength to the system: beneficiaries and champions of the current round of bargaining are in no way guaranteed the same place in the second round. Indeed, the most profitable schemes are often declared off limits in the subsequent round.
Secondly, the fluidity of the rules is very important for the formation of a hierarchical management structure and the political organisation of society.  Obviously, in a system where rules are broken, but the rules for doing so change, the greatest opportunities (or power) will be in the hands of whoever controls the changes.  This give rises to a three-tiered system:
1.     Those who bargain for the right to break the rules (the perpetrators of sanctioned or unsanctioned rule breaking);
2.     Those who hand out the rights to break one rule or another (executive level); and
3.     Those who control the changes to the rules governing breaking the rules, thus controlling those who break the rules and those who hand out the right to do so (this is the political level).
This feature is peculiar to a regime of soft legal constraints and explains why Russia’s permanent “battle with corruption” is at the same time an element ensuring that it will endure.  Like other systems of control, the “battle with corruption” is not aimed at eradicating it, but at keeping the system of bargaining alive. The “battle with corruption” is in effect a regulator of sanctioned corruption, compelling the executive level to do deals with the highest (political) level over its rights to give out the rights to break the rules.
The on/off switch
So in the regime of soft legal constraints there are legal constraints, but they operate with an on/off switch. Just as Kornai used the word “soft” in regards to his “budget constraints”, the adjective “soft” is here taken to mean a principle that written-law constraints are subject to “vertical bargaining”. It means that the system of written law is but a framework for defining the object, conditions and parameters of the bargaining.
If participation in the system of vertical bargaining for the rights to break the rules is sufficiently widespread, then society has no interest in transition to another state.  Anyone who has received rights to break the rules — and, consequently, some relative advantages — turns out to be not only indifferent to the idea of optimising or easing the rules, but actively disinterested. This would, after all, devalue the advantages he has received and lose him the investments he made during the previous round of bargaining. This is particularly important if we study the economic effects of such a legal system. There is economic machinery underlying the institutional trap of Russia’s regime of soft legal constraints.
****
Private ownership and vertical bargaining
Kornai believed state property brought about the phenomenon of soft budget constraints. Precisely because of this, he argued, the national budget was compelled to absorb the growing costs of enterprise. It can certainly be asserted that Russia’s regime of soft legal constraints came into being and exists for reasons similarly related to property.
Within a system of soft legal constraints, the nature of private property is limited. It exists de jure, but is not recognised in the public at large. In society’s eyes, property rights are a special case, the material result of using one's rights to break the rules. They are the legalisation and capitalisation of such rights. The loss of property, when connected with the loss of rights to break the rules, seems completely legitimate too. In other words, the system regards the management of property as a private affair — in the sense that the nominal owner is entitled to collect and use the income from managing his asset — yet at the same time the property can also be taken away not only for strictly contractual reasons, but as a result of losing the right to break the rules.
A system in which property is managed privately, but can also be taken away, clearly requires a dual legal structure.  On the one hand, the written law is essential to guarantee the horizontal market relations associated with the management of property (credit, deliveries, sales etc). Here the controller of the assets acts as the legal owner interacting with contractors (formal law in “switch on” state).  On the other hand, the property is also subject to the “vertical bargaining” system that manages the rights to break the rules. These relations mean that the property may at any time be removed from the nominal owner, and the rights to its use to be reallocated (formal law in “switch off” state).
Of more particular relevance to Russia is what happens to an enterprise when there are no soft budget constraints —  when capitalism is “launched”, as we thought it was at the end of the 80s and in the early 90s — but soft legal constraints are in operation?  In other words, when most of the written-law constraints are in principle surmountable.
How do companies manage?
First, severe budget constraints mean that a company cannot use any subsidies from external sources to compensate for losses (or more exactly, it generally cannot, for in a regime of soft legal constraints exceptions can be made to all rules).  This means that the company is forced to become an active player in the system of horizontal market relations, and to aim to maximise its profits.  In that sense, capitalism’s basic aim has been achieved.
At the same time, the firm can also make use of individual rights to break the rules to reduce its administrative overheads and supplementary costs. By so doing, it acquires an advantage in the marketplace and, consequently, increases its profits to a level above that which its real economic efficiency deserves.  It is logical to assume that other firms' administrative overheads and supplementary costs will remain fairly high to compensate for the shortfall in income resulting from any concessions granted to the first firm (for instance, if tax breaks are granted to some companies, the base rate has to be set higher than necessary for others so as to achieve a satisfactorily effective rate of return).  This means that profit levels in other firms will be lower than they should be at their operating efficiency.
Two things arise from this. First, the unequal distribution of overheads and supplementary costs means that profits are redistributed from some companies to others.  Second, the size and earnings record of the profits are not a direct reflection of the company's economic efficiency.
Investing in the present or the future?
Theoretically it could be assumed that the owner of a firm would aim to increase his profits both ways – by reducing administrative overheads and supplementary costs and by increasing economic efficiency.  But the special features of the Russian regime make the first route preferable.  As we have already noted, property rights are generally understood to mean the rights to the results of using the asset (profit). The asset itself can be taken away at any time. Money spent on the individual rights to break written rules is a direct investment into profit here and now. Investing in increased economic efficiency is an investment into an asset whose main feature is that it can be taken away at any minute. This is a much riskier investment, which actually increases the risk of it being taken away. You will also be obliged to invest more in protecting your rights to dispose of this asset.
If, on the other hand, you choose to invest in rights to break the rules, you are not only increasing your current profit but also reducing the risk of the asset being taken away. What is more, the greater the profit of a company depends on exclusive, personal agreements set up by the owner-manager, the more it actually belongs to him, and he to it. This is what makes the choice between our two profit maximising strategies so straightforward.
Hence the conflict between Russia’s regime of soft legal constraints and the institution of private property. Private ownership encourages investments to maximise current profit and deters investment in future profit.  However, the nominal owner, increasing his profit by non-economic means (breaking the rules), is supporting a regime in which his right to ownership is by definition limited.
Similarly, in a situation when increased company profits are no direct reflection of economic efficiency, it follows that owner-managers cease to have a clear idea of the how efficient their business is.  If your profits grow by 15-20% per year, and your costs by just 5-7%, this certainly looks like evidence of an efficient company.  But if we calculate that the growth in profits derives 75% from non-economic factors (soft legal constraints), then it is clear that the company's efficiency is actually decreasing.
In this way the owner-manager becomes dependent on a system which distributes rights to break the rules. He doesn't know how competitive he would be or whether he would be able to cover his day-to-day expenditure without the system.  The more successfully the business develops in the regime of soft budget constraints, the greater the likelihood, and the firmer his personal conviction, that he would not.  This is what economists call the “gilded cage” effect.
The company in the marketplace
Let us consider what this means for the market, rather than for the particular company.  We have seen that, as a rule, a firm's presence and position in the market is determined not solely by the balance between supply and demand (horizontal market relations), but by the conditions of “vertical bargaining” over rights to break the rules.  It only makes sense to purchase these rights if other companies in the marketplace are in some way limited by their observance of the written rules.  The “vertical bargaining” system has to act as a filter regulating access to various sectors of the market. In this case, investments into rights to break the written rules (law) are no longer an additional cost:  they can be passed on to the customer (monopoly rent).
If the country is operating under a regime of tough budget constraints, i.e. no routine subsidies, only the end customer can ensure that the company recovers any money it spends on subverting the written rules.  It follows that under a regime of soft legal constraints, prices will be higher than they might otherwise have been. The consumer will have to cover both the additional costs of buying the rights to break the rules and the increasing inefficiency of the company.
This explains why businessmen working inside the system don't generally regard the regime as unsuitable or bad for business development. All they have to do to be completely happy is concentrate on current profit and accept the long-term possibility that they might lose the asset.  Just as individuals show little interest in a system where the written rules are simple and observed, so the manager of an asset shows little interest in ensuring his long-term rights of property.  The lack of these rights is made up for by the relatively high profit level, which is more than it might have been had such property rights existed.
Twenty years ago, reformers of socialism believed the “launch of the market” would — through tough budget constraints  — transform enterprises into independent players free from vertical bargaining controls. The logic of this new situation suggests the need for creating new institutions supporting and protecting competition, for this is the only way that an enterprise can profit from its independence. In other words, Russia’s regime of soft legal constraints looks like a way of compensating for the effect of the tough budget constraints that accompanied the launch of the market.
As long as severe budgetary constraints are in operation, a firm — at any rate a medium-sized one — cannot risk going into the red, as it would go bankrupt.  This system of “half-capitalism” has the distinct potential for self-propagation and viability in conditions which are not conducive to overall development.  There is a danger such a “twilight” state, with low potential for development, could go on for quite a long time.  
The main beneficiaries of the regime of soft legal constraints are by no means Russia’s “oligarchs”. Clearly, their ability to break the rules tops the charts, but their companies may be taken away at any moment. The main beneficiaries are instead the bureaucracy, which hands out the rights to break the rules.  Its power is not so much based on the existence of various oligarchs, as the continual reproduction of the process of “making the oligarchs”.  If the potential of the regime of soft legal constraints is to be realised to the full, it follows that some of oligarchs occasionally have to leave the stage.
Russia’s regime of soft legal constraints creates two co-existing logics: the market logic of horizontal relations and the logic of “vertical bargaining”.  The regime of soft legal constraints is the trigger for moving from one logic to another.  The guiding rule of the first is the principle of severe budget constraints and it permits the economy to make a profit.  The goal of the second is to redistribute that profit outside the marketplace.

Rusya'da kapitalizm..

Merhaba,

Derste Rusya'da kapitalizmin tesisini konuşmuştuk, Nisan 2008'de bu konu üzerine Birikim'de çıkmış bir yazımı ekliyorum buraya.

YOKSULSUZ ÜTOPYA: SOVYET SONRASI RUSYA’DA ZENGİNLİK VE PARA

Yerküre’deki en zengin insanlardan biri olmak için ne olmanız gerekiyor? Çok açıkça, en iyi senaryo 50 yaşının altında kendisine hiç miras kalmamış Rus bir erkek olmak.  Suzy Jagger. The Times. 6 Mart  2008

Rusya’nın özel mülkiyet rejimine geçişinin çeyrek yüzyıldan daha kısa bir tarihi var. Bu kısa tarihe rağmen, geçtiğimiz ay Forbes’in yayınladığı en zenginler listesinde, Rus milyarderlerin sayısı seksen yedi olarak açıklandı. Böylelikle Rusya dünyada en çok milyarder barından ülkeler arasında Amerika’yı takiben ikinci ülke olmakla kalmadı, aynı zamanda bir yıl içerisinde zengin sayısında en hızlı artış yaşayan ülkelerden biri oldu.

Her ne kadar bu artışta doların 2007 yılında düşen değeri nedeniyle dünyada ki toplam dolar milyarderlerinin sayısında yaşanan artışın bir payı olsa da, yine de Rusya’da en yüksek artışın yaşandığı gerçeğini değiştirmiyor bu bilgi. Nitekim sadece bir yıl önce yine aynı listede Rusya’dan sadece elli üç kişi vardı. Ülkenin en zengin beş yüz kişisi toplam $715 milyar dolarlık bir servetin sahibi ki bu rakam da Rusya’nın Yurt İçi Milli Hâsılası’nın yarısından fazla. Dünyanın en zengin ilk beş yüz kişinin yaş ortalaması altmış bir iken, Rusya’nın ortalaması sadece kırk altı.

Burada Rusya’yı ilgi çekici kılan, zenginler listesine adını yazdıran bu genç zenginlerden hiçbirinin üzerinde oturdukları bu muazzam serveti miras yoluyla ailelerinden devralmamış olması. Peki ailelerinden miras kalmadıysa, bu zenginliğin kaynağı nereden geliyordu? Hiç kuşkusuz bu soruya cevap aramak için öncelikle 1990’lı yılların Rusya’sına damgasını vuran kollektif mülkiyete dayalı sosyalist bir ekonomik düzenden özel mülkiyetin hakimiyetine dayalı kapitalist bir ekonomik düzene geçişte yaşananlara bakmak gerek. Rusya’nın ekonomik ve toplumsal iklimini altüst eden bu sürecin hiç kuşkusuz kazananları olduğu gibi kaybedenleri oldu. Ben bu yazı da daha ziyada kaybedenlere değil kazananlara odaklanmak istiyorum. Kimdi bu kazananlar? Hangi sosyal, ekonomik ya da kültürel kaynaklar ya da ilişkiler onların sürecin kazananları olmasını belirledi?

Sovyetler Birliği’nde Zenginliğin Kaynakları

Üç çeyrek asra varan tarihinde Sovyetler Birliği gerçekleştirilmesi yarım kalmış bir iddianın üzerinde yükseldi: mülkiyetin kolektifleştirilmesi. Bu iddia hiç kuşkusuz insanların kısa yaşamları içinde ev, bark, ya da araba sahibi olamayacakları anlamına gelmiyordu. Nitekim Sovyetler Birliği bu kısa zamanda toplumun büyük bir kesimini mülk sahibi yapmayı başaran ender siyasi ve ekonomik rejimlerden birini kurdu. Mülkiyetin kolektifleştirilmesi iddiası bireysel mal sahibi olmaktan ziyade temelde ekonomik üretim ve bölüşümün kamusal kolektifler yoluyla yapılmasını ve sahip olunanların miras yoluyla devredilemeyeceğini öngörüyordu. Bu elbette sahip olunabilecekler konusunda bir standartlaşmanın ve de rejim tarafından ihtiyaç olarak görülmeyen mallar konusunda bir sınırlamanın söz konusu olduğu gerçeğini dışlamıyordu. İhtiyaçların merkezi olarak belirlendiği ve piyasanın meşru bir mekanizma olarak görülmediği bir kolektif mülkiyet rejiminin sınırlılıkları ve sorunları Sovyetler Birliğini hep meşgul edegeldi.

Kolektif mülkiyet üzerine dayanan bu toplumsal rejimin 1980’lere gelindiğinde kökten değişmesine yol açan üç önemli gelişme oldu. Bunlardan ilki 1986’da çıkarılan ve Sovyet yurttaşlarının bireysel emek aktiviteleri yapmasını serbest bırakan “kendi hesabına çalışma” kanunuydu. Bu kanunun temel hedefi zaten gölge ekonomide süre giden bireysel emek aktivitelerine yasallık kazandırmaktı, ama bunu yaparken dahi özel kişilerin yanlarında parayla işçi çalıştırmasına olanak tanımıyordu. Kanuna göre kişiler sadece kendi kendilerini istihdam ettikleri küçük üretim faaliyetlerinde bulunabilecek ve bunları pazarlayıp, aile bütçelerine cezalandırılma korkusu olmadan ek gelir sağlayabileceklerdi. Ama tabii bu kanun yalnızca, örneğin kolye yapıp satan Sovyet yurttaşlarının ekonomik faaliyetini serbest bırakmadı, aynı zamanda “kendi hesabına çalışan” ve yaptıkları işi kılıfına uydurabilen karaborsacıların ekonomik faaliyetini de “yasal” hale getirdi.  

Sovyet ekonomisinin karakterini temelden değiştirecek ikinci önemli kanun ise 1988’de çıkarılan ve kendi hesabına çalışanların işçi çalıştırmalarının önünü açan Kooperatifler Kanunu oldu. Kooperatif adı altında faaliyete geçen ilk özel işletmeler Moskova’nın merkezindeki paralı tuvaletler, gece kulüpleri, lokantalar ve inşaat sektörüyken kısa bir süre sonra yine aynı yasaya dayanarak ilk özel “kooperatif” bankalar kuruldu. Özellikle bu ikinci kanun üzerinden kurulan bankalar aracılığıyla hatırı sayılır sayıda kişi kamusal mülkiyetin özelleştirilmesi sürecinde önemli rol oynayacak ilksel sermaye birikimini sağlamaya başladı. Burada vurgulanması gereken önemli bir nokta ise kooperatif kurma ve işletmenin nasıl yapılacağının bilgisine ve kaynaklarına sahip olanların genellikle yerel ya da merkezi devlet aygıtıyla güçlü bağları olanlar olmasıydı.

Özel işletmeler yoluyla kapitalizm yavaş yavaş Sovyet toplumunda kök salmaya başlarken, Sovyet devletinin yerel ayakları olan fabrikalarda da ciddi sorunlar baş göstermeye başlamıştı. Sovyetler Birliği’nin son döneminde başlayıp 1990’lı yılların sonlarına kadar devam eden merkezi devlet kontrolünün kaybı ile fabrika ve işletme müdürlerinin giderek otonom hale geldiler. Bu fabrikaların kimileri fabrika müdürleri tarafından ya kaynaklara doğrudan el konularak  ya da fabrika çatısı altında kendi “kooperatiflerine” ait işletmeler kurarak dolaylı olarak yağmaladılar. Devlet kontrolü altındaki fabrikalarda bu dönemlerde faaliyet göstermeye başlayan ve işçilerin, müdürlerin kendi özel işletmelerinde ek gelir için çalışmak zorunda bırakıldığı kooperatif “sweatshop” lar bu sürecin ortaya çıkardığı en “yaratıcı” formlardan biriydi.

Dolayısıyla daha kapitalizm kurulmadan işçi ve işveren, zengin ve yoksul arasında ki farklar derinleşmeye ve kapitalistler ortaya çıkmaya başlamıştı bile.  Sovyetler’in bu son döneminde ortaya çıkan ve 1990’lı yıllarda hızla artışa geçecek olan bu yeni zenginlik ve yoksulluk formlarının, yaygın kanaatin aksine, kişisel girişim ruhu ya da beceri ile ilgisi yoktu. Bütünüyle bir kişinin ulusal kaynakları gayri resmi bir biçimde kullanabilecek güçlerle olan kişisel ilişkileri yoluyla devleti sömürebilme yeteneğiyle ilgiliydi.

Sovyetler Birliği’nden Rusya Federasyonu’na Kapitalizm ve Devlet

Adam Smith ve Karl Marx’a kadar kapitalizmin siyasi iktisadı ile uğraşan pek çok düşünür kapitalizmden önce kapitalistlerin olması gerektiğini vurgular ama kapitalist yaratmanın mekanizmaları konusunda ayrışırlar. Adam Smith’e göre sermaye birikimi ekonomiye katılanların gönüllü davranışları sonucu gerçekleşir. Smith’in söylediğinin aksine Marx sermayenin “baştan ayağa, her delikten damlayan kan ve kirden” geldiğini yazar.[5] Kapitalist üretim biçiminin ortaya çıkışı esnasında yükselen burjuvazi devletin gücüne ihtiyaç duyar ve devleti ücretleri “düzenlemek”, yani kar yapabilmek için işçileri gereken düşük ücretlere zorlamak, çalışma gününü uzatmak, işçiyi bağımlı bir halde tutabilmek için kullanır. İlksel sermaye birikimi, yaşamak için emeklerinden başka satacak hiçbir şeyi olmayan toplumsal bir grubun devlet ve sermayenin işbirliği ile gerekirse kanla, zorla ve şiddetle yaratılması sürecidir.

Marx’ın  ilksel sermaye birikimi tezinde anlattığı süreç ve mekanizmalarla Rusya’da kapitalizmin kuruluşu arasında öylesine büyük benzerlikler var ki, yıllar boyu Marx’ın Kapital’inden kapitalizmi öğrenen yeni Rus elitlerine nasıl kapitalizm kurulacağı hususunda Marx’ın ilham verdiği bile iddia edilebilir. 1991 yılında artık Sovyetler Birliği resmen çökmüş ve yerini “kapitalizmle” “demokrasiyi” bir arada kanla, zorla ve şiddetle yaratmaya çalışan küçük bir azınlığın yönetimindeki Rusya Federasyonu kurulmuştu. Yeni kurulan Rusya Federasyonu’nda iki önemli toplumsal grubun etkili olduğu iddia edilebilir: Merkezi ya da yerel devlet aygıtını kontrol edenler –ki bunlar genellikle eski Sovyet aygıtından devşirilen yöneticilerdi- ve onlarla sıkı bağlantı içinde olan yeni palazlanmaya başlayan “zenginler”. 1990’lar boyunca birinci grup, yani Rus devlet eliti, bütün ekonomik ilişkileri ikinci grubun yani yeni zenginlerin, kamusal servete el koyması hedefi üzerinden yeniden örgütledi. Kapitalist yaratarak kapitalizm yaratma projesinde elbette yönetici elitin kendisi de ya  doğrudan yatırımlar yoluyla ya da yatırım yapanların kendilerine aktardıkları “kaynaklar” yoluyla muazzam bir servet sahibi oldu.

Devlet ve zenginler arasındaki bu sıkı bağlar özellikle özelleştirme sürecinde ve kapitalizme geçişte yaşanan belirsizlikler üzerinden yükselen spekülatif ekonomik faaliyetler yoluyla yaşanan zenginleşmede son derece önemli rol oyanayacaktı. Her ne kadar Sovyet döneminin son evrelerinde özel şahıslar hatırı sayılır bir servet edinmeye başlamış olsalar da devasa bir ekonominin özel mülkiyete devri için Rusya topraklarında yeterli düzeyde sermaye yoktu. Tam da bu nedenle devlet işletmelerinin özelleştirilmesi fiyat liberalizasyonun gerçekleşmesinden sonraki döneme bırakıldı. Dönemin Rusya Başkanı Boris Yeltsin 1991’de fiyatların serbest bırakılacağını açıkladı ama bunu açıklamakla kalmadı, aynı zamanda fiyat serbestîsinin başlayacağı tam tarihi de verdi. Monopol olarak işleyen bir ekonomide fiyatları serbest bırakmanın sonucu enflasyon oranlarının yüzde 2500’ler oranında artması oldu ve tavana vuran enflasyon yüzünden Rus halkı bütün birikimlerini kaybederken, fiyat serbestinin geleceği günü bekleyerek bütün malları piyasalardan çeken spekülatörler muazzam bir servet sahibi oldular.

Aynı dönemde, ortalama bir vatandaşa kapalı olan devlet bankaları bağlantıları iyi olan politik olarak etkili kişilere ve onların yakın aile ve arkadaşlarına üç rakamlı hanelere ulaşmış enflasyon ortamında yüzde 3–5 gibi komik oranlı faizler uygulayarak milyonlarca dolarlık krediler verdiler. Devlet eliyle güçlü olan elitlere dağıtılan bu para, devletin maaşları bile ödeyemediği açlık ve yoksulluk ortamında mülkiyetin yeniden küçük bir azınlığın elinden toplanması için yeteri kadar güçlü bir faktör olacaktı. Aynı şekilde kapitalizme geçiş ile birlikte neredeyse yok pahasına satılan büyük kentlerde ki gayrimenkullerin fiyatları sadece bir-iki yıl içerisinde sahiplerine neredeyse yüzde binler oranında kar getiriyordu. Kapitalizme geçişin ilk yıllarında sermaye sahibi olanlar Moskova ve St. Petersburg gibi büyük kentlerin stratejik merkezlerinde ki gayrimenkulleri ellerinde toplayarak, kısa bir süre sonra yeni yatırımlar ve pazar için Rusya’ya akan yabancı sermayeye son derece yüksek fiyatlardan kiralamaya ve devretmeye başladı. Dolayısıyla geçiş döneminin ilk yıllarında bu iki kentteki arsa ve binaların kontrolünü ele geçirenler, çok kısa zamanda arsa ve bina spekülasyonu üzerinden inanılmaz bir zenginliğin üstüne oturdular. 

Özelleştirmeleri yürütebilecek kadar bir zenginlik yarattıktan sonra Yeltsin hükümeti tarafından uygulamaya konulan özelleştirme programının temel hedefi ne devlete zarar veren kamu işletmelerinin yükünden kurtulmak ne de kar etmekti, tek hedef en kısa zamanda  mümkün olduğu kadar çok devlet mülkiyetini özel mülkiyete devretmekti. Her ne kadar kupon özelleştirme olarak anılan yöntemlerle devlet mülkiyeti halka dağıtma hedefindeymiş gibi bir izlenim verilmeye çalışılsa da, gerçeklikte program sonrasında Sovyet devletinin en karlı işletmeleri yönetici sınıfın yakın ilişkide bulunduğu kişi ve işletmelere sonucu önceden belirlenmiş ihaleler yoluyla yok pahasına satıldı ya da devredildi. Böylelikle çok küçük bir kesim Sovyetler Birliği’nde kolektif olarak yaratılmış zenginliklere ve ülkenin doğal kaynaklarına gerçek piyasa değerinin çok altında bir fiyatla ve ekonomi dışı güç ilişkilerini kullanarak el koyup, muazzam bir serveti yönetmeye başladı.

Elbette ki devleti yönetenlerin bunun bir soygun olduğunu göremeyecek kadar aptal olmadıklarını düşünürsek burada bahsettiğimiz devleti yönetenler ve onlarla ilişki içinde olanlar arasında yapılan üstü örtük bir antlaşmaydı. Bu antlaşmanın sonuncunda trilyon dolarlık kamu yatırımları bir hiç pahasına toplumun çok küçük bir kesiminin eline geçerken, Rusya’nın yeni zenginlerinin ve yeni yoksullarının da temeli atılmış oluyordu. Hiç kuşkusuz bu ele geçirme sürecinde devlet ve sermayenin ağırlığına bir üçüncü aktörü de eklememiz gerekiyor: mafya. Mafyanın elinde tuttuğu şiddet aygıtı, bu süreçte, başkaldıranları sindirmek, devretmek istemeyenleri ikna etmek, karşı çıkan ya da ifşa edenleri susturmak, devletin güvenlik aygıtının olmadığı ya da zayıfladığı durumlarda servetin korunmasını sağlamak, mülkiyet haklarının iyi tanımlanmadığı bir düzende mülkiyet hakkını kan ve şiddetle garanti altına almak, sözleşmeleri uygulayacak mahkemelerin olmadığı bir ortamda mahkeme görevi yapmak gibi işlevlere sahip oldu.  Tam da bu işlevler üzerinden iddia edilebilir ki Rus kapitalizmi mafya ve örgütlü suç çeteleriyle göbek bağı içinde doğdu, büyüdü ve gelişti. Devletin giderek zayıfladığı ve dar çıkar gruplarına hizmet eder hale geldiği bu toplumsal ortamda yeni zenginler ya zaten kendileri mafya idiler ya da kendi güçlerini kurmak ve sağlamlaştırmak için mafyanın desteğini aldılar.

Devlet, Sermaye ve Mafya

1990’lar boyunca ne Maliye ne de İç İşleri Bakanlığı kapitalizmin esasını teşkil eden satın alma, devir, yeniden bölüşüm sözleşmelerini yürütebilecek deneyim ve güce sahip değildi. Üstelik tam da kapitalistleşme süreci özel mülkiyeti çevreleyen kanunların yeterince gelişmemiş olduğu, buna eşlik eden yürütme ve yargı makamlarının olmadığı bir ortamda yapılıyordu. Yeltsin Sovyet bürokratik aygıtının yeni Rusya üzerinde ki etkisini azaltmak için devletin güvenlik aygıtını parçalayıp, küçültmeye çalıştı. Bu amaçla yüksek oranda personel azaltımına  gitti. Aynı zamanda güvenlik aygıtına karşı olan negatif kamusal tutum, mesleğin saygınlık yitirmesi, devletin maaşları ödeyemeyecek hale gelmesi güvenlik aygıtının içinde ki pek çok insanı alternatif kazanç yolları aramaya itti. Kamusal güvenlik kurumlarının yokluğu ya da etkisizliğine mülkiyet haklarının eksik tanımlanması, yargı makamlarının ve resmi kurumların sorunları çözmede ve kararlarını uygulamadaki verimsizliği ve ehliyetsizliği eklendiğinde mafya, Rus kapitalizminin en temel aktörlerinden biri olarak ortaya çıktı. Öyle ki 1990’lı yılların ortalarında iktisadi sözleşmelerin yüzde yetmişi devlet katılımı ve gözetimi olmadan ama mafya katılımı ve gözetimi altında yapılıyordu.

Başlangıçta mafya temel olarak küçük ve orta ölçekli işletmelerden sabit bir oranda haraç alırken, zaman içinde koruma ve uygulama hizmetleri de veren iyi örgütlenmiş suç gruplarına dönüştüler ve büyük şirketlere özel güvenlik ve koruma sağlamaya başladılar. 1992’de özel güvenlik ile ilgili çıkan kanunla özel güvenlik şirketleri özel koruma ve yaptırım alanında mafya ile doğrudan rekabete giriştiler. Aynı yasa mafyanın bir özel güvenlik şirketine dönüşmesinin de önünü açtı. Zaman içinde örgütlenmiş ve yasal hale gelmiş mafya şirketleri kendi korumaları altında ki şirketlerin yönetimine müdahil olup, hisse satın aldılar, temsilcilerini yönetim kuruluna soktular. Volkov’a göre bu örgütlü suç grupları gelişmekte olan piyasaları kontrol etmeye çalıştıkça, piyasalar onları kontrol etmeye başladı. 1990’ların sonlarına doğru bu gruplar ve onların liderleri ekonomik yatırımlar yapmaya başladı ve zaman içinde ekonominin diğer sektörlerinde de varlık göstermeye başladılar. Böylelikle Rusya’nın yeni zenginlerinden hatırı sayılır bir bölümünü mafya liderleri oluşturdu.

Üstelik Vadim Volkov’a göre ideolojik ortam “devletin her şeyden elini eteğini çekmesi gerektiği yolundaydı ve ekonomik düzenleme konusunda devletin herhangi bir müdahalede bulunmuyordu. Her şey aynı zamanda yasal ve yasal değildi. Her ekonomik aktivite devlet tarafından meşru görülüyordu. Böyle bir ortamda meşru olmayan tek şey yoksul olmaktı. Benzer türde bir maddi gelire sahip oldukları sürece genelev ya da fabrika patronu olmak arasında bir fark görülmüyordu. Mühim olan ne yapıp ne edip para kazanmaktı. Devlet, sermaye ve mafya arasındaki kapitalizm yaratmadan kapitalist yaratma ekseni üzerinde yapılan bu uzlaşma kültürel habitusu açısından da Rusya’da, örneğin Orta Avrupa’dakinden, farklı bir kapitalist sınıf yarattı.

Zenginlik Görüntüleri

Zenginlerin motivasyonları üzerine yaptığı klasik çalışmada Veblen zenginlerin daha çok tüketebilmek için servet sahibi olmadıklarını, durumun aslında tam tersi olduğunu, tam da servetlerini göstermek için tükettiklerini iddia eder. Veblen’a göre servet sahibi olma bir onur, bir ayrıcalık olarak görülür ve tam da yarattığı bu ayrıcalık nedeniyle servet servet için istenir. Tüketim servet sahibi olma statüsüne ulaşmak için kullanılan bir araçtır.  Veblen’in teorisi paranın müsrifçe gerekmeyen harcamalar için sarf edilmesini ve sadece gösteriş için tüketim üzerine kuruludur. Üreticilerin ve reklamcıların sahip olma üzerine kurdukları imajlar sosyal bir kimlik kaynağı olarak tüketimin meşrulaşmasını sağlar. Böylelikle önceden abartılı ya da gereksiz görünen harcamalar geçerli bir bireysel ve sosyal fonksiyon kazanır. Tüketiciler için ise alma ve tüketme durumu kendi içinde bir amaç haline gelir.

Tüketim yoluyla kimlik ve statü edinme süreci özellikle neo liberalizmin kültürel hegemonyasını sağlamlaştırdığı 1990’lı yıllarda yalnızca zenginlere ait bir özellik olmaktan çıkıp tüm topluma yayılacaktır . Üretimin kültürdeki egemenliğini kaybettiği ve yerini tüketimin aldığı bu dönemde bireyler kendilerinin ve ilişkide bulundukları ötekilerinin statülerini tüketim üzerinden tanımlamaya başlarlar. Ürünler birer sembol haline gelir ve sahip oldukları sembolik içerik üzerinden değerlendirilir, satın alınır ve tüketilir. Diğer bir deyişle tüketiciler yalnızca aldıkları ürünleri tüketmezler, aynı zamanda o ürünle birlikte pazarlanan bir imajı ve o imajın kültürel ve toplumsal evrende ki sembolik anlamını tüketirler ve bu tüketim yoluyla da kimlik ve statü sahibi olmayı hedeflerler.

Tüketimin farklılaştırılmamış ve sınırlı olduğu, kapalı bir piyasaya sahip olan bir toplumsal düzenlemeden, tüketimin baş tacı edildiği bir toplumsal düzene geçen Rusya için Veblen’in sözünü ettiği tüketimin servet, iktidar ve statü sembolü haline gelmesi sürecinin en açık, en doğrudan biçimiyle yaşandığına tanık oluruz. Bir lüks tüketim kompleksinin yöneticisi bu durumu şöyle açıklıyor: “Rusya’da bugün eğitimli, iyi iş sahibi, para kazanan, güvencesi olan pek çok insan var. Bu insanlar her zaman çalışabileceklerini ve bu kadar çok para kazanabileceklerini biliyorlar. Güzel şeylerden hoşlanıyorlar ve onlara sahip olmak istiyorlar. Basit bir nedenden bence, çünkü aileleri onlar büyürken bu tarz şeylere sahip olamıyorlardı".

Bu yeni zenginler herhangi bir dolayıma gitmeye ihtiyaç duymadan fiyatı servet ve statünün bir göstergesi olarak kullanırlar. Burada temel hedef servetin dağılımından pay alamayan ötekileri etkilemek ve bu yolla güç ve iktidar sahibi olmaktır.Paranın satın alabileceklerinin ve dünyaya ne kadar zengin olduğunu göstermenin sınırı yoktur. Örneğin Forbes listesinde 172. sırada yer alan 35 yaşında ki “sıfırdan bugüne gelmiş” Rus milyarderi Andrei Melnichenko 2007 yılında altmış kişinin davetli olduğu karısının doğum günü partisinde yarım saat şarkı söylemesi için 2 milyon dolar ödeyerek Jennifer Lopez’i getirtebilir. Çiftin 2005 yılında gerçekleşen düğün törenlerinde sadece üç şarkı söylemesi için Christina Aguilera’ya 3,6 milyon dolar öderken, sadece düğünün 35 milyon dolara mal olduğu iddiası bütün dünya basınında yer alır.

Kişisel düzeyde işleyen bu mekanizmayı sosyal alanın düzenlenmesi örneğinde de görmek mümkün olacaktır. Örneğin Moskova’nın dünyanın en pahalı şehirlerinden biri haline gelmesi bu yeni kültürde tam da Moskova’nın gücünü –ekonomik ve kültürel- temsil eden en önemli göstergelerden biridir. Pahalılık ve buna eşlik eden ancak servetle elde edilebilen yaşam tarzı sıklıkla vurgulanan ve bir imaj olarak da tüm dünyaya pazarlanan bir sembol haline gelir.     New York Times Moskova’nın güzellikleri üzerine sıklıkla yayınladığı yazılarından birinde Moskova’nın otel ve lokantalarını tanıtırken ne derece pahalı ve bu yüzden de özel olduklarını vurgular. “Örneğin,” der yazar, “yeniden dekore edilmiş bir 18. yüzyıl mansiyonunda yemek yemek için ortalama 1000 doları ve yemeğin gecesinde Ritz-Carlton’da kalmak için ise 700 dolardan başlayan fiyatları ödemeniz gerekiyor.”

Rus tüketiciler bugün Amerika, Japonya ve Çin’den sonra dünyanın en büyük dördüncü lüks tüketim pazarını oluşturuyorlar ve bu pazar her yıl yaklaşık %15 oranında da büyüyor. Moskova dünyada 88.000 bin civarında olduğu tahmin edilen milyoner sayısıyla en çok milyonerin yaşadığı kentler içerisinde New York’u da geride bırakarak birinci sırada. Moskova’da gerçekleştirilen ve 250 kadar lüks markanın sadece sınırlı sayıda tüketici için dizayn ettiği tasarımlarını sergileyip inanılmaz fiyatlara sattığı milyonerler fuarını her yıl kırk bin kadar kişi ziyaret ediyor. Bir cep telefonun 1,3 milyon dolara satın alınabildiği Milyonerler Fuarının yöneticisi Elena Kudozova olup bitenin kendi tahayyül sınırlarını bile aştığını itiraf ettiği bir röportajında şöyle diyordu: “Son Milyoner Fuarında altından yapılma ufak şişeler satılıyordu (kahkahalar). Bu akıl dışı –yani benim için akıl dışı-. Ama biliyorsunuz hiçbirimiz birkaç yıl önce bunun olabileceğini hayal bile edemiyor olsak da, bu tarz mallara bir talep var.”

Sonuç Yerine: Yoksulsuz Ütopya

Fortune veya Forbes gibi dergiler ise birikmiş serveti herhangi bir tüketimin kendi doğal sınırları içinde gerçekleştiremeyeceğini bir biçimde gözler önüne sunma işlevi görüyor. Pek çok zengin kendi servetlerinin detaylarını bu listeleri yapanlara gayet memnun bir şekilde açıyor. Rusya’da Forbes listesine giren seksen yedi tane dolar milyarderi var. Bu milyarderler para harcamak konusunda herhangi bir sınır tanımıyorlar, harcamalarını saklamıyor, servetleriyle övünüyorlar. Bir tarafta inanılmaz bir lüks tüketim çılgınlığı yaşanırken öteki tarafta toplumun yüzde yirmisi yoksulluk sınırının altında yaşıyor,  ülkenin yüzde otuz üçü yeterli sağlık hizmeti alamamış durumda. Forbes listesine giren zenginler ülkenin zenginliği ve gurur kaynağı olarak anılırken, onların bu zenginliği ne pahasına kazandıklarının hikâyesi giderek televizyonlardan, yazılı basından, romanlardan ve filmlerden siliniyor. Oysa Rusya zenginliğin devlet gücü ve mafya desteği ile kan, şiddet ve dolandırıcılıkla bütün bir toplumdan alınıp küçük bir azınlığın elinde nasıl toplandığının en yakın ve en açık örneği.